با آغاز كار دولت تدبير و اميد و انتصاب يكي از نزديك‌ترين چهره‌هاي فعال حوزه‌هاي مختلف كلان مديريتي به رئيس‌جمهور به‌عنوان مشاور و دبير شوراي عالي مناطق آزاد و ويژه اقتصادي روند جديدي در مناطق آزاد و ويژه اقتصادي شكل گرفت. مهندس تركان پس از گذشت مدتي از مسووليت دبيري اين شورا، موضوع افزايش ضريب امنيتي مرزها با رويكرد توسعه فعاليت‌هاي اقتصادي و محوريت ارتقاي سطح مبادلات بازرگاني با كشورهاي نزديك را در دستور كار خود قرار داده و آن را به‌عنوان گفتماني جديد در افزايش همكاري‌هاي بين المللي به‌خصوص با همسايگان مطرح كردند. ايجاد منطقه آزاد تجاري – صنعتي در نقاط اصلي مرزي راهكاري عملي براي تحقق اين ايده، فرا روي دبيرخانه شوراي عالي قرار دارد تا مطالعات و بررسي‌هاي كارشناسي را با شاخص‌هاي مندرج در آيين نامه اجرايي ايجاد مناطق آزاد – مصوب 1393- تطبيق و ارائه دهد.
1- منطقه آزاد جاسك:در اولين گام با عنايت به ضرورت توسعه سواحل مكران و رويكرد موكد دولت در اين زمينه، «جاسك» در ميانه سواحل طولاني درياي عمان و برخوردار از ظرفيت‌ها و توانمندي‌هاي بالقوه و كم نظير، توجه دبيرخانه را به خود جلب كرد تا اين «گنج پنهان سپهر اقتصاد ايران» كه همواره مورد غفلت بوده با ايجاد منطقه آزاد، نقش موثر خود را در اقتصاد ملي ايفا کند. دسترسي اين منطقه به خطوط عبور و منابع هنگفت انرژي و اتصال به آب‌هاي آزاد از يك طرف و دوري از منطقه بحران‌خيز خليج فارس از طرف ديگر، اين امكان را براي كشور ميسر خواهد ساخت تا براي نخستين بار با پذيرش سرمايه‌گذاران داخلي و خارجي و سرمايه‌گذاري در حوزه نفت، گاز و پتروشيمي و استقرار صنايع انرژي‌بر، سنگ بناي منطقه آزاد موفقي در اين خطه از سرزمين ما گذاشته شود. بدون شک توسعه سواحل مكران حول محور منطقه آزاد جاسك، به سرعت انتقال چشمگير جمعيت به اين منطقه كم سكنه و شكل‌گيري اقتصاد دريا محور را در پي خواهد داشت.
2- منطقه آزاد بوشهر: هدف بزرگ پيوند با كشورهاي آن سوي خليج فارس را دنبال مي‌كند. در همين دوسال اخير قطري‌ها به شدت سرمايه‌گذاري در بوشهر (البته مشروط به تبديل شدن آن به يك منطقه آزاد) را پيگيري مي كنند. تامين بخش بزرگي از تداركات مورد نياز در جام جهاني 2022 فوتبال در اين كشور هدف اصلي قطري‌ها است؛ اگر چه پي‌ريزي روابط تجاري و مبادلات اقتصادي بلند مدت نيز مد نظر است. فاصله اندك سواحل جنوبي ايران و به‌ويژه بوشهر و هزينه اندك حمل و نقل مصالح ساختماني و مواد غذايي توجيه‌پذيري موضوع را براي قطري‌ها آسان کرده است. قطري‌ها در اولين اقدام، بندر الرويس را با تجهيزات كامل آماده كرده‌اند و طبق مفاد تفاهم‌نامه دوجانبه، آن را به‌عنوان منطقه آزاد اعلام کرده‌اند تا بتوانند رابطه فعال اقتصادي را با بوشهر (منطقه آزاد) سامان دهند. اميد مي‌رود تحقق چنين هدفي از بار سنگين تجاري كشورمان با يك كشور در خليج فارس بكاهد و بخشي از تجارت انتقال يافته ايران در سال‌هاي دور به منطقه آزاد بوشهر بازگردد.
3- منطقه آزاد مهران: هم اكنون منطقه آزاد اروند در جنوب غربي ايران توانسته از طريق مرز شلمچه روابط تجاري خوبي را با عراق به‌خصوص در حوزه جنوبي اين كشور برقرار کند و با تمهيد زيرساخت‌هاي حمل‌و‌نقل جاده‌اي و اتصال ريلي در آينده نه چندان دور اين تعامل به سطح قابل قبولي خواهد رسيد. براي توسعه اين روابط استراتژيك كه در هر حال براي كشورمان سياستي غيرقابل تغيير است، منطقه آزاد مهران هم اكنون از فعال‌ترين مرزهاي كشورمان با عراق به‌ويژه براي تردد مسافران داخلي و خارجي است و به منظور ايفاي نقشي فعال در حوزه مركزي عراق پيش‌بيني شده است. زمين مناسب، تاسيسات و شبكه‌هاي مورد نياز مرزي، راه را براي جذب سرمايه اعم از خارجي و داخلي در اين منطقه هموار ساخته و بازار بكر عراق به‌خصوص نزديكي ايران به شهرهاي پرجمعيت اين كشور انگيزه‌هاي زيادي را براي فعالان اقتصادي فراهم مي‌آورد.
4- منطقه آزاد بانه – مريوان: توجه به حوزه‌هاي جنوبي و مياني عراق، ما را از فرصت‌هاي كم نظير شمال اين كشور غافل نكرده و در همين چارچوب، بانه – مريوان كه منطقه آزادي واحد در دو محدوده منفصل است، هدف اصلي گسترش رابطه با اقليم كردستان است و از اين طريق روابط با شمال عراق و كشورهاي همجوار را دنبال مي‌كند. مردم عزيز و مهربان كردستان اين حق را دارند تا پروژه‌اي كارساز در تحول اقتصادي اين استان را تجربه كنند. توانايي و سابقه اين استان در تجارت و تسهيلات قانوني مناطق آزاد حتما به رونق اقتصادي استان خواهد انجاميد.
5- منطقه آزاد اردبيل: در مسير منطقه آزاد بانه – مريوان تا اردبيل دو منطقه آزاد ماكو و ارس قرار دارند. منطقه آزاد ماكو موقعيتي استثنايي دارد و بايد از آن به‌عنوان نقطه عطف شاهراه ارتباطي شرق و غرب و دروازه ورودي به قاره سبز ياد كرد. تصحيح محدوده منطقه، منابع را در آماده‌سازي شبكه‌هاي زيرساختي به‌خصوص حمل و نقل و موسسات جنبي آن متمركز و دستيابي به اهداف را براي اقتصاد ملي كوتاه‌تر خواهد كرد. منطقه آزاد ارس به‌گونه‌اي عمل کرده كه طي چند سال اخير توانسته تا حدودي رونق گذشته خود در زمان فعال بودن گمرك اين منطقه در مبادله با كشورهاي حوزه قفقاز را بازيابد.
اما ادامه مناقشه قره‌باغ همچنان بر اين منطقه سايه افكنده و اين منطقه آزاد، صرفا با جمهوري نخجوان مرز فعال دارد و براي دسترسي به جمهوري آذربايجان راه طولاني تردد از گمرك بيله‌سوار را بايد بپذيرد. روابط اقتصادي گسترده با جمهوري آذربايجان و از آن طريق براي راهيابي به اقتصاد كشورهاي بالا دست، ايجاد منطقه آزاد اردبيل را توجيه‌پذير كرده كه از يكسو با منطقه آزاد ارس و از سوي ديگر، با گمرك بيله سوار و گرمي، ارتباط دارد. كشت و صنعت مغان و پارس با برخورداري از همه زيرساخت‌ها به‌خصوص آب، مزارع بزرگ و مكانيزه در محدوده منطقه آزاد با بهره‌مندي از مزايا و تسهيلات قانوني مناطق آزاد، حتما براي سرمايه‌گذاران جذاب خواهد بود تا بتوانند سهم بيشتري از بازار پرمصرف روسيه و ساير كشورهاي بالادست را به ويژه در تامين محصولات كشاورزي مورد نياز اين كشورها به‌خود اختصاص دهند.
6- منطقه آزاد اينچه برون: اين منطقه در شرقي‌ترين حوزه درياي خزر، قطعا هدفي جز راه‌اندازي صنايع بزرگ با استفاده از مواد معدني كشورهايي نظير قزاقستان را كه به اين معادن شهره است، ندارد. محدوده اينچه برون كه به بندر خواجه نفس در حاشيه درياي خزر منتهي مي شود، نگاهي هم به اين دريا دارد تا نقش كشورمان را در حوزه درياي خزر پررنگ‌تر كند. برنامه‌اي كه منطقه آزاد انزلي در ناحيه غربي اين دريا با پروژه بزرگ بندر كاسپين و تلاش براي اتصال ريلي، در پي تحقق آن است. خوشبختانه، اينچه برون در مرز با تركمنستان با راه آهن آن سوي مرز هم متصل شده و ارزان‌ترين سيستم حمل‌و‌نقل را در اختيار سرمايه‌گذاران قرار مي دهد و با انتقال مواد معدني كشورهاي شمالي و ايجاد كارخانه‌های بزرگ در اينچه برون محصولات فرآوري شده را به جنوب كشور منتقل و صادر مي‌كند.
7- منطقه آزاد سيستان (زابل): مرز ميلك با افغانستان كه حتي در بدترين شرايط در اين كشور از فعاليت باز نمانده، نويدبخش شكل‌گيري مبادلات گسترده و افزايش سهم كشورمان در اقتصاد افغانستان است. محدوده منطقه آزاد زابل كه از فرودگاه تا مرز ميلك و همچنين در محدوده‌اي ديگر به‌طور منفصل براي توسعه فعاليت‌ها را در بر گرفته از مزيت مهم ديگري هم برخوردار است و آن استقرار در يكي از بهترين نقاط «محور شرق» است. محور شرق بر اساس طرح آمايش سرزمين قرار است شرق كشور را با ايجاد زيرساخت‌هايي مثل راه آهن از وضعيت فعلي به وضعيتي قابل قبول و در شأن كشورمان تغيير دهد. اين محور، چابهار را در جنوب و سرخس در شمال شرق را در دوسر طيف خود دارد. منطقه آزاد چابهار با اتمام پروژه راه آهن و بندر و پسكرانه به محوري براي ترانزيت كالا تبديل مي‌شود و منطقه آزاد زابل در ميانه محور شرق، اصلي‌ترين راه مبادلات بازرگاني ايران و افغانستان خواهد شد.
غير از مناطق آزادي كه در بالا به‌طور مختصر به معرفي آنها پرداخته شد، اشاره به دو منطقه آزاد جزيره‌اي ايران لازم است، منطقه آزاد كيش كه ظرفيت بالاي جذب گردشگر و انرژي را دارد و راه خود را يافته و فعالانه به پيش مي رود و منطقه آزاد قشم كه بايد آن را جزيره‌اي بي نظير با سرزميني پر از جاذبه براي سرمايه‌گذاران دانست، از مزيت انرژي كه قشم را قطب نفت و گاز و سوخت رساني كرده است تا مقصد گردشگري با توجه به قابليت‌ها و مناظر طبيعي بي نظير، علاوه بر 7 منطقه آزاد در لايحه تقديمي دولت، 12 منطقه ويژه اقتصادي نيز براي تصويب پيشنهاد شده است. اين مناطق ماحصل بررسي درخواست‌هاي فراواني است كه توانسته‌اند شاخص‌هاي مورد نظر دولت در آيين نامه اجرايي ايجاد مناطق ويژه اقتصادي را كسب کنند. دبيرخانه شوراي عالي براي موافقت با ايجاد منطقه ويژه اقتصادي در قالب آيين‌نامه اجرايي ياد شده 4 شرط زير را قائل شده است:
1- معرفي سازمان مسوول توانمند به لحاظ مالي، فني و اجرايي با اولويت بخش غيردولتي و ارائه گزارش طرح توجيهي اقتصادي.
2- تامين منابع آبي لازم براي كاركردهاي تعريف شده منطقه و ساير زيرساخت‌ها.
3- زمين مناسب و بلامعارض و برخوردار از موقعيت جغرافيايي.
4- تاييديه سازمان حفاظت محيط زيست.
جعفر آهنگران
مشاور امور مناطق ویژه سازمان منطقه آزاد اروند
منبع:دنیای اقتصاد
جعفر آهنگران
مشاور امور مناطق ویژه سازمان منطقه آزاد اروند
جعفر آهنگران
مشاور امور مناطق ویژه سازمان منطقه آزاد اروند
جعفر آهنگران
مشاور امور مناطق ویژه سازمان منطقه آزاد اروند
جعفر آهنگران
مشاور امور مناطق ویژه سازمان منطقه آزاد اروند